A. KAPAKA POON O RIDO

Aya paganay a somiangka ko katharo o Allaho Tallah sii sa Koraan ko kapagadena niyan ko nabi’ola Adam, na so sabagi ko mga malaikatian taros a miya aden so Adam na phakisojodan niyan kiran na da siran den phasionot ka siangka iran den, na mimbaloy siran a mga iblish.

So kiya adena niyan ko Sittie Hawa a darodopa o Adam na piaka paginged diyan siran sa sorga taros a pitharo iyan kiran a oba kano phagobay sangkai a kayo a koldi, na kagiya so iblish na ridoay o manosia na aya paganay a siyookan niyan na so Hawa. Na miaka obay ko kayo a ini tapaos kiran o kadenan niran na taros a miaka kan so Hawa ko onga o kayo a koldi goso Adam. Na miaka awa siran ko sorga, ka miya tago siran sa donya sabap den ko kiya sopaka iran ko lalag o kadenan niran a so Allaho Taallah.

Miya aloy sii ko Tarikol Islam a so Sittie Hawa ago so Adam na mimbawata sa pat. Paganay ron na dowa a mga popoti (so Kabel ago so Aklema). Ikadowa na dowa a mga iitem (so Habel ago so Balola). Aya atoran sa masa oto na so mapoti na aya makaphangaroma ko maitem. Na somiangka so Kabel oba niyan mapangaroma so Balola a maitem, aya kabaya iyan na so rengan niyan a inimbawata sa sorga a mapoti a so Aklima na aya niyan phangaromaan.

Sahap ko kiya sangkaa niyan ko lalag o tohan niyan na siyookan o iblish so Kabel na biono iyan so Habel ka kagiya aya makaphangaroma ko Aklima-a gioto so kabaya iyan a mapangaroma. Na sabap ko kiya bonoa o Kabel ko Habel na tomioga so rogo o Habel ko lopa na miaka riga so lopa, na miondas so rogo o Habel ko kalodan na miada so kamis o ig ko kalodan.

Giyayai pakapoon no kiya pakaperiridoay o mga binatang ko kalopaan, nago so kiya pakaperiridoay o mga seda ko piragatan, nago so kiya pakaperiridoay o mga manosia ko liyawaw o lopa. Giyai pakapoon o maito mala a rido sa donya na di aya khada ka pakaasalan tano. Giyai bo so pianga bibinesanon ka tantowa matas a osayan sii.

Giyai sabap a kini paliogaten o agama tano a so Islam ko mga datu tano a paliogat kiran den so diran dii kapamasada ko pekha’aden a maito mala a rido ko mga inged diran nago so salakao ron.

B. SO KINI PALIOGATEN NO ISLAM SA KAPASAD O RIDO

So nabi tano a so Mohammad (s.a.w.) a ladiawan o mga manosia na miaka isa a alongan na matitimo so mga shokhbatian nago so ped a miya maratiyaya na pitharo iyan kiran a telowai:

1. Antawaa rekano i mababaya sa rido? a bayaon niyan a lima niyan, na daden a bakiran miyayao sa lima.
2. Antawaa rekano i mababaya sa kalilintad? a bayaon niyan a lima niyan, na langon siran den miyayao sa lima.
3. Antawaa rekano i mababaya sa awida akal? A bayaon niyan a lima niyan, na da peman a miyayao kiran sa lima.

Orian niyan na pitharo o Rasulollah, “bako rekano anan pagosaya?” Na tigo mga sahaba niyan “Oway ya Rasulollah, kaan nami kasaboti phiya-piya.”

“Saden sa mababaya rekano sa rido na aya miaka selang sa maliwanag ka so tao a mababaya sa rido na anda den ni katokawi niyan sa aden a rido a miya aden na diden khaganap so torogian sa kapaka aawid o akalian sa anda manaya i kagaan a kapasada niyan sa rido oto sa bialoy niyan den a paliogat ko ginawa niyan a kapasada niyan sa rido oto ka odi mapasad so rido sa magaan na phakala na phakalobay so paratiyaya ko isa ka phaginged.”

“Saden sa mababaya sa kalilintad na piakawan-wan ka gioto so tao a daa siapan niyan ko ingedian ka o kaadeni sa rido so mga tao ko ingedian na somiong sa isa a darpa na miawat ko rido na lomilintadon a mokarna niyan na dii pholang so pagtao ko ingedian na daa sambatan niyanon na ipagizaon nanan sa hadapan no Allah.”

“Saden sa kabaya iyan so awida akal na pamangaroma sa madakel ka minim bolayoka iyan so awida akal na aya piaka wan-wan non na oba niyan marambit so agama niyan.”

Na miaka isa peman a alongan na matitimo so mga sahaba niyan na pitharo iyan kiran a “bako rekano phanothola so shai a onggola-olaa niyo na makalelebi so balasian ko mga ped a amal sa donya?” Na aya ini sembag o mga sahaba niyan na “oway ya Rasulollah.” Na tigo nabi a “di niyo dii pamasada so mga rido ko mga inged diyo ka gianan ni mapened a simba ko Allah ka ini paliogatian nanan.”

Aya titho a thotomawisan niyan na so mga Olil Amer ka siran ni bialoy o Allah a ganti niyan, wakilian, salianti niyan ko liyawaw o lopa, na siran ni kapapaliogatan san. Aya khabethowan sa wakil, ganti o Allah ko liyawaw o lopa na so datu andodon so paratiyaya kalek ko Allah. Di khabethowan sa wakil o Allah so datu a salakao wi agama ibarat o Presidente go so phisosonan na kadatu ko kang goberno a da kiran so paratiyaya ka salakao wi agama, ka sopaka o agama Islam.

Aya kiya opakatan ko langowan na mala a Ulama sa donya na aya bo a ipetha gompiya o manosia na madalemon so titho a paratiyaya ko Allah, na taros a makalaon so ka saboti niyan phiya-piya ko agama niyan a so agama Islam na minggolalan niyan so antapian a mapiya sa kiya adenaon no Allah a mala i gagao.

C. PEKHASABAPAN SA KAPEKHA’ADEN O RIDO

Giyai isa a kasasabapan sa kapekha’aden o maito mala a rido sii sa inged a ranao:

1. Miaka rayag so kada a itotopor sabap ko kiya pamakasowa sa phisosonan a ilmo.
2. Miya binentay so di ka petetemboay sabap ko kiya pamakatamok.
3. Miya gomareg so kathakabor sabap ko daradat a di khatibabang.
4. Miaka loto so kasiig ka miya makariberang so mga nenga.
5. Miya molawak so mga awida akal ka so puso na miya makategas.
6. Miya managompot so mga rido ka mi khani-kanya so pagtao.
7. Miya nayo-sayo so topo ka di masosoat so sabagi ko sabagi.

Isanan a kasasabapan sa kapekha’aden o mga rido a so mala na ipekholambo niyan so kala iyan ko maito. Na so maporo na iphagombao niyan so kaporo iyan ko mga bababa. Na so mabager na iphagomisian so kabagerian ko mga lolobay. Na gianan ni kapekha’aden o mga rido.

D. PARINTA A DII KAZAMILIAN O KHASALIMBOTAN

So khasalimbotan na telo a di niyan dii zamilian a phagagawan niyan maana so telo a parinta a makatitindeg reketano sangkai a masa a kapapantagan:

I. Parinta a Islamia a pagoolowanan o mga Ulama :

Pat a awidon :

a. Paratiyaya
b. Kalek
c. Babaya
d. Inam

2. Parinta a Sultania a pagolowanan no mga Sultan

Pat a ini awidon:

a. Taritib
b. Igma
c. Adat
d. Bangsa

3. Parinta a Dimokrasiya a pagolowanan o Goberno

Pat a ini awidon (Giyai so kitab sa Pilipinas a pithaong a manosia):

a. So kitab a miya pasad na ipenggolalan no datu
b. So kitab a miya pasad na iphamiis o datu
c. Bagian no madakel a tao so kapili sa datu
d. Hak o datu ko pagtao a isa-isa so datu

So Muslim a khatagoan sa rido na o sii phagagao ko parinta Islamia na maaden so SHARIA COURT, na aya ki khokom so agamang ka. Pakaphamiliing ka o andai kabaya aka a ikhokom ko rido oka a kiya maridoan :

1. QURAN - Katharo o Allah
2. HADITH - Ini tapsir ko Quran a Katharo o nabi
3. IGMA - Maana so kiya sagadan na ithakson

O saya ka okit na mini paginontolang ka den. Saden sa Muslim a di niyan naya ikokom ko rido iyan ka salakao a kokoman a tarimaan niyan na katharo o mga Ulama a miya kapir.

Na o sii ka phagapas ko parinta a Sultania na kagiya mga Muslim mambo na khatarima aka den so kabnar ka sa di reka den maaniyaya ka madakel a okit a ishorong ngiran non a mapiya a iphakapiya a ginawa o khasalimbotan ka so nabi tano a so Mohammad (s.a.w.) na pitharo iyan a saden sa okit a khipasad diyo ko mga rido na aya niyo enggolalanen ka gioto wi mapiya.

Na o sii ka phagapas ko parinta dimokrasya na mapiya oto mambo ka o makabenar ka na khakowang ka mambo so rekeka na o sekai kabenari na aden a kalaboso niyan.

Na so Muslim a khamaridoan na aya taralebi a mapiya na pagagao sa kokoman ka aden mipaginontolan na sii pakikokom ko agama niyan ka ikhasoaton no kadenan niyan na o paningkawal sa salakao a kokoman na ikharangiton no kadenan niyan ka tiomo iyan so salakao a agama adi so agama niyan a inangin na rombo phakandod na rompen miphaginontolan ka oba phaka aniyaya na khadaon so mala a ikadodosa niyan na oba khaaniyaya na kindodon so rekian a ini kailo niyan sa miyathai na mala a pirmiyo niyan ko Allah ka aya malai gagao nago aya mala i limo ko khasalimbotan.

So peman so dowa a pekharido a miya gayon sa aya kiran ikokom so Quran ago so Hadith ka inayonan niran a kiya tharoa o nabi a so Mohammad, a “kataya so dowa a khibagak kami rekano, na saden sa mokiton na tao na miya gontong sa mala na sa diron mokit na tao den a miya lapis, a so Quraan ago so Hadith.”

Na saden sa phasionoton sa dowa oto a miya rido na linimo a Allah. Na sa peman sa somopakon na miya kapir na mawatan ko sorga ka aya niyan inongkir so katharo o miaden non na sii marani ko naraka.

E. SO DATU A PHAMASAD SA RIDO

So dowa a pekharido a aden a datu a phasad kiran na phasionot siranon ka gioto wi Wakil o Allah, Ganti o Allah, Salianti o Allah ko liyawaw o lopa, na o ayon siranon ambala na kiya onotan niran so lalago miaden kiran. Na sa somangka kiranon a makambabala na aya den a siopakian na so katharo o miaden non na miya kapir, na so kapir na di phangraon o sorga.

So datu a midarpaon so rido na saden sa okit a khisoatian kiran a makambabala nanggolalanen niya anon ka gioto wi kiya soaton no Allah a makalimoon. So tao a makipasad sa rido na miada on so awida akalian na aya khatarima iyan na mala a limo a pamemegayanon no Allah a masalinggagaon.

So peman so tao a aden a rido iyan a di niyan pakipasad na mapiya anda den zong na mibabakongon den so awida akalian, na aya lagaday o masa niyan na pedon so mga lolotian na awida akal, na lalayon den mariringasa, na kena aba sii bo sa donya ka taman den sa alongan a maori na mariringasaon den.

Ka so nabi tano a so Mohammad (s.a.w.) na pitharo iyan a “Telo bo gawii a ding ka imbitiyarai so pagaring ka a Muslim na dosang kaden noto a mala, na ba aden a madodosa aba miaka soled sa sorga?”

So Muslim a khamaridoan siran ago so pagari niyan a Muslim na pamakat siran a makambabala sa kagaan a kapasad o rido iran ambala sa sii siran pagagao ko agama iran a so Islam ka ansiran mipaginontolan a dowa katao.

F. ENDAO KO RIDO

1. Telo a panirowanga o parangay a mapiya (Katharo o nabi ) :

a. Ikababaya aka ko pagaring ka so lagid o ipekhabahaya aka sa ginawang ka.
b. Di ka phakabinasa na pephaka ompiya ka.
c. Di ka phakabinasa na di ka phaka ompiya.

Pitharo o nabi Mohammad (s.a.w.):

a. So kapangalimbabaan na daden a miphagoman niyan ko pagtao arowar sa kapaka poro o menangian
b. So kabegay sa maap na daden a miphagoman niyan ko pagtao arowar sa makalai menang
c. So ka zadka na daden a miphagoman niyan ko pagtao arowar sa makadakelon so tamok

2. Telo a mapiya ko amal (Katharo o nabi) :

1. So kingginawain ka ko tao a ini tolak ka niyan
2. So kabeging ka ko tao a di ka niyan khabegan
3. So kanapiing ka ko tao a lialim ka niyan

3. Telo a lalan o kanggiginawai (Katharo o nabi ) :

a. So kitawagen ka ko tao ko mapiya a ngaran niyan
b. So kipanalaon ka ko salam ko matitimo
c. So kaphiya-piya ingka ko tao a miaka oma ko darpa

Pitharo o nabi Mohammad (s.a.w.)

a. Aya kon a inged a maloag na so kobor
b. Aya kon a koda a magaan na so akal
c. Aya kon a enditaren a bago na so kaya
d. Aya kon a palitaan a masindao na so ilmo

Giyaya den ni baloya o Muslim a aden a rido iyan a endao niyan sa ginawa niyan ka aden pekhababayai o kadenan niyan a so Allah a malai limo nago malai gagao ko mga oripen niyan.